Vitamin B12 जेव्हा लोक हृदयाच्या समस्येवर किंवा उच्च रक्तदाबावर (Hypertension) बोलतात, तेव्हा आहार, ताणतणाव, आणि व्यायामाचा अभाव ही कारणे सामान्यपणे दिली जातात. पण आता डॉक्टर्स आणि संशोधक एका अत्यंत महत्त्वाच्या घटकाकडे लक्ष वेधत आहेत: तो म्हणजे व्हिटॅमिन बी १२ (Vitamin B12).
आंतरराष्ट्रीय अकॅडमिक मेडिसीन अँड फार्मसी जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या एका संशोधनानुसार, शरीरातील व्हिटॅमिन बी १२ चे प्रमाण घटल्यास रक्तदाब वाढतो आणि कालांतराने हृदयविकाराचा (Heart Attack) धोका वाढतो. जगभरात कोट्यवधी लोकांमध्ये बी १२ ची कमतरता आढळते, ज्यामुळे हा संबंध प्रतिबंध आणि उपचारांसाठी महत्त्वाचा ठरतो.
व्हिटॅमिन बी १२ चे कार्य: होमोसिस्टीनला ठेवा नियंत्रणात Vitamin B12
व्हिटॅमिन बी १२ हे केवळ लाल रक्तपेशींच्या निर्मितीसाठीच नाही, तर आपल्या मज्जासंस्थेच्या योग्य कार्यासाठी आणि डीएनए (DNA) निर्मितीसाठी आवश्यक आहे. याचे सर्वात महत्त्वाचे कार्य म्हणजे:
- होमोसिस्टीनचे नियंत्रण: बी १२, होमोसिस्टीन नावाच्या अमिनो आम्लाचे प्रमाण नियंत्रित ठेवण्याचे काम करते.
- धोका: जेव्हा व्हिटॅमिन बी १२ कमी होते, तेव्हा हे होमोसिस्टीन शरीरात वाढू लागते. उच्च होमोसिस्टीनचे प्रमाण हेच उच्च रक्तदाब, स्ट्रोक आणि हार्ट अटॅकसाठी थेट कारणीभूत ठरते.
बी १२ कमतरता कशी वाढवते हृदयाचा धोका?
जेव्हा शरीरात बी १२ कमी होते, तेव्हा शरीर होमोसिस्टीनला उपयुक्त संयुगांमध्ये बदलू शकत नाही. वाढलेले होमोसिस्टीन रक्तवाहिन्यांवर विषारी परिणाम करते:
- रक्तवाहिन्या कठीण होतात: उच्च होमोसिस्टीनमुळे रक्तवाहिन्या कठीण (Stiff) आणि कमी लवचिक बनतात. यामुळे सूज येते आणि धमन्यांच्या आतील आवरणाचे नुकसान होते. परिणामी, अॅथेरोस्क्लेरोसिसची (Atherosclerosis – धमन्यांमध्ये प्लाक साठणे) प्रक्रिया वेगाने वाढते.
- रक्ताच्या गुठळ्या: उच्च होमोसिस्टीनमुळे रक्ताच्या गुठळ्या (Blood Clots) तयार होण्याची शक्यता वाढते. यामुळे रक्तवाहिन्यांमध्ये ब्लॉकेज (Blockage) होऊन हार्ट अटॅक किंवा स्ट्रोक होऊ शकतो.
- सामूहिक कार्य: व्हिटॅमिन बी १२, फोलेट (Folic Acid) आणि व्हिटॅमिन बी ६ हे तिघे मिळून होमोसिस्टीन नियंत्रणात ठेवतात. यापैकी कोणत्याही एकाची कमतरता असली तरी रक्तवाहिन्यांवर ताण येतो आणि रक्तदाब वाढतो.
इतर गंभीर आरोग्य परिणाम
बी १२ च्या कमतरतेचा हृदयाच्या आरोग्यावर इतर दोन मार्गांनीही परिणाम होतो:
- मज्जासंस्थेवरील परिणाम: बी १२ ची कमतरता मज्जासंस्थेवर परिणाम करते. यात हृदयगती आणि रक्तवाहिन्यांचा ताण नियंत्रित करणाऱ्या नसांचाही समावेश असतो. यामुळे रक्तदाबात मोठे चढ-उतार होऊ शकतात.
- मेगालोब्लास्टिक अॅनिमिया: या जीवनसत्वाच्या कमतरतेमुळे मेगालोब्लास्टिक अॅनिमिया नावाचा आजार होतो. यामुळे रक्ताची ऑक्सिजन वाहून नेण्याची क्षमता कमी होते. ऑक्सिजनची गरज पूर्ण करण्यासाठी हृदयाला जास्त मेहनत करावी लागते, ज्यामुळे रक्तदाब वाढू शकतो.
बी १२ चे स्रोत, पातळी आणि प्रतिबंध
हृदयाचे आरोग्य जपण्यासाठी बी १२ ची पातळी संतुलित राखणे अत्यंत सोपे आहे:
सामान्य पातळी
- बी १२ ची सामान्य पातळी २०० ते ९०० पिकोग्रॅम प्रति मिलीलीटर दरम्यान असते.
- २०० पेक्षा कमी पातळी म्हणजे कमतरता आणि २०० ते ३०० दरम्यानची पातळी सीमारेषेवर (Borderline) मानली जाते.
आहार आणि स्रोत
- बी १२ प्रामुख्याने प्राणिजन्य पदार्थांमध्ये आढळते: अंडी, दूध, मासे, चिकन आणि मांस.
- शाकाहारी (Vegetarian) आणि व्हेगन (Vegan) लोकांनी बी १२ साठी फोर्टिफाइड अन्नपदार्थ (ज्यात बी १२ कृत्रिमरित्या मिसळलेले असते) किंवा डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार गोळ्या (Supplements) किंवा इंजेक्शन घेणे आवश्यक आहे. पचनसंस्थेचे आजार असलेल्या किंवा वृद्ध लोकांनाही पूरक (Supplements) घ्यावे लागतात.
प्रतिबंधाचा उपाय
हृदयाचा धोका टाळण्यासाठी साधी रक्त तपासणी (Blood Test) नियमितपणे करणे आवश्यक आहे. या तपासणीतून बी १२ आणि होमोसिस्टीनची पातळी लवकर कळते आणि वेळेवर उपचार करता येतात.
(टीप: वरील माहिती डॉ. सुरंजित चॅटर्जी, सीनियर कन्सल्टंट, इंटरनल मेडिसिन, इंद्रप्रस्थ अपोलो हॉस्पिटल, नवी दिल्ली यांनी दिलेल्या माहितीवर आधारित आहे. कोणत्याही उपचारासाठी डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.)
